حوضه آبریز دریای مازندران (کاسپیان)

حوضه آبریز دریای مازندران بسیار پهناور است، به طوری که کمابیش 256000 کیلومتر مربع آن در خاک ایران قرار دارد. کمابیش 150 رود و رگه های آب دهنده به دریای مازندران می ریزند که مهمترین آن ها عبارتند از:

الف) از قلمرو ایران:

اترک ،گرگان رود، قره سو ، نکا یا تجن، تالار ، بابل ، هراز، چالوس ، چشمه گیله (شهسوار) ، پل رود ، شلمان رود ، لنگرود (چمخاله) ، سفید رود ، رود پسیخان ، ماسوله، آستارا و ارس. رود ارس از "دوه لو" تا "قره نی" مرز دولتی ایران است.

ب: از قلمرو جمهوری اران (آذربایجان):

رودخانه کور یا کوروش. این رودخانه پس از تلاقی با رود ارس در نزدیکی شهر صابر آباد ، به دریای مازندران می ریزد. رودخانه کوروش ، بزرگترین رودخانه قفقاز است.

رودخانه سمور، در مرز اران و داغستان است.

پ: از قلمرو داغستان:

رودخانه سمور(مرز داغستان با اران) ، ترکه و کوبا

ت: از قلمرو فدراسیون روسیه:

رود ولگا. این رودخانه به تنهایی 80 درصد همه جریان های سطحی دریای مازندران را تامین می نماید.(10)

ث: از قلمرو جمهوری قزاقستان:

رودخانه اورال و امبا

پوشش گیاهی:

تنها کرانه های جنوبی دریای مازندران دارای پوشش گیاهی انبود است.در کرانه های باختری این دریا از جنوب به شمال از پوشش گیاهی کاسته می شود، به طوری که شمال منطقه تالش فاقد پوشش گیاهی  قابل توجه است.کرانه های  شرقی دریای مازندران را خشکستان ها فرا گرفته اند. در شمال نیز کرانه های این دریا فاقد پوشش گیاهی است.

تا پیش از ظهور پتر در صحنه سیاسی روسیه (1752_1682 میلادی /1104_1061 خورشیدی) همیشه دریای مازندران ، یک دریای ایرانی بود. بیش ترین بخش کناره های این دریا، در قلمرو حکومت ایران قرار داشت. مهم تر اینکه در این بخش ، ایران با مدعی یا مدعیانی روبرو نبود. ایران تا پیش از تاجگذاری پتر، هرگز از سوی دریای مازندران مورد تهدید جدی قرار نگرفته بود.

در این میان گر چه نام اقوام نا متمد روس گهگاه بر خامه ی تاریخ نگاران و زبان سرایندگان این مرز و بوم جاری بود(11) . اما این تماس چنان نبود که آنان را به صورت یک همسایه به ما بشناساند.

پادشاهی پتر در روسیه ، با دوران حکومت سلطان حسین صفوی(1073 تا 1101/1694 تا 1723 میلادی)  در ایران، همزمان بود. پتر با تنظی نوعی راهبرد (تجاوز و توسعه) در پی یورش به سرزمین های همسایه و گسترش اراضی برآمد.  استراتژی مزبور به منشور یا (وصیعت نامه ) پتر مشهور گشت. پتر پس از چند تاخت و تاز  در قلمرو عثمانی ، متوجه ایران شد. اما ، ایران که بارها توانسته بود نیرومندترین امپراتوری  جهان یعنی عثمانی را شکست دهد، برای پتر بسیار مهیب می نمود. پتر به دنبال گسیل دو فرستاده به دربار اصفهان و به دست آوردن اطلاعات لازم پیرامون اوضاع نا به سامان ایران و یک بررسی همه جانبه که بیش از هشت سال به درازا کشید، در ماه مه 1723 میلادی (اردیبهشت ماه 1102 خورشیدی) فرمان تهاجم به سوی سرزمین های ایران را صادر کرد. روس ها به سرعت دست اندرکار شدند و از راه ولگا خود را به دریای مازندران رسانیده و داغستان را متصرف شدند. سپس متوجه گیلان شدند و شهر رشت را اشغال کردند. نیروهای محلی گیلان به مقابله برخاستند، اما شکست خوردند. روس ها که از این پیروزی جری تر شده بودند، بادکوبه را نیز تسخیر کردند.

بدین سان، برای اولین بار کشور ایران از سوی دریای مازندران مورد تهدید و هجوم قرار گرفت و در نتیجه حاکمیت بلا معارض ایران در این دریا به مخاطره افتاد.

گرچه جانشینان پتر با یک اخطار ساده ی نادر نیروی خود را از گیلان و قفقاز خارج کردند، اما آنان هم چنان به دنبال فرصت برای اجرای منشور پتر بودند. با قتل آغا محمد خان قاجار، در قلعه شیشه]شوشی[ در دهم خرداد ماه 1176 خورشیدی(31 مه 1797 میلادی) آخرین مانع در برابر تجاوز و گسترش ارضی روس ها از میان رفت.

شش سال پس از قتل (آخرین مرد پیروز ایرانی) دومین فرمان تهاجم به سوی سرزمین های ایران صادر شد ( دسامبر 1803 میلادی برابر با دی ماه 1182 خورشیدی) بدین سان، نبردهایی در سرزمین قفقاز میان نیروهای متجاوز روس و ایرانیان درگرفت که سیزده سال به درازا کشید. به دنبال اولین بخش از این نبردها که مدت 10 سال  به درازا کشید، قرارداد گلستان بر ملت ایران تحمیل شد (20 مهر ماه 1192 خورشیدی/ با 12 اکتبر 1813 میلادی).(12)

بر پایه این قرارداد ، ولایت های گنجه، قره باغ ]کوراباغ[ و خانات شکی،شیروان، قبه، دربند و  باکو  و هم چنین بخش هایی از تالش و تمام سرزمین داغستان، گرجستان و محال شوره گل، آچوق باشی، گروزیه، منگریل، آبخاز و... از ایران منتزع شد و به حاکمیت ایران در دریای مازندران نیز خدشه وارد آمد، در فصل پنجم این قرارداد می خوانیم:

((... در خصوص کشتی های عسکریه جنگی روسیه به طریقی که در زمان دوستی و یا هر وقت کشتی های جنگی روسیه با علم و بیرق در خزر بوده اند حال نیز محض دوستی اجازه داده می شود که به دستور سابق معمول گردد واحدی از دولت های دیگر سوای دولت روس کشتی های جنگی در دریای خزر نداشته باشد.))

در قرار داد گلستان ، هنوز سخن بر پایه ی((...دوستی محض)) است. اما لحن نوشتار در ننگ نامه ترکمن چای(13) که 12 سال پس از قرارداد گلستان بر ایران تحمیل شد، عوض می شود. نبرد های دوم ایران  و روس در چهارم تیر ماه 1205 خورشیدی(25 ژوئن 1826 میلادی) با حرکت ارتش ولیعهد ایران برای آزادسازی مناطق از دست رفته آغاز شد. سر انجام با شکست ایرانیان ، در 21 بهمن ماه 1207 خورشیدی (21 فوریه 1828 میلادی / اول اسفند 1206خورشیدی)ننگ نامه ترکمن چای بر ملت ایران تحمیل شد.بر پایه ی این قرارداد تحمیلی ، نه تنها ایالت های نخجوان، ایروان و بخش هایی از تالش از ایران جدا گردید بلکه به حاکمیت ایران در دریای مازندران لطمه بسیار وارد شد. در فصل هشتم قرارداد مزبور، آمده است: ((... اما در باب کشتی چون آنهایی که بیرق نظامی روس دارند از قدیم الایام  بالانفراد حق سیر در بحر خزر را داشته اند حال هم بدین سبب امتیاز منحصر به همان کشتی ها خواهد بود.بطوری که غیر از دولت روس دولت دیگری حق نخواهد داشت که سفاین جنگی در دریای خزر داشته باشد.))

بدین سان با تحمیل قرارداد ترکمن چای، دولت روسیه تزاری حاکمیت بلامنازع نظامی در دریای مازندران را به دست آورد و افزون بر آن، تمام کرانه ی غربی این دریا را نیز متصرف شد.

32 سال پس از تحیل قرارداد ترکمان چای، روس ها دوباره به حرکت درآمدند. این بار سرزمین شمال شرقی ایران را هدف گرفتند. روس ها میان سال های 1860 تا 1881 میلادی(1239 تا 1260 خورشیدی) بیش ترین بخش های خوارزم و فرارود(ماوراءالنهرین) را اشغال کردند. سرانجام به موجب قرارداد گونه ی "آخال" (14) که میان وزیر امور خارجه و وزیر مختار وقت روسیه در تهران به امضاء رسید ، دولت ایران از همه حقوق خود بر سرزمین های خوارزم و فرارود صرف نظر کرد. بدین سان، تمامی کرانه ی خاوری دریای مازندران نیز تحت استیلای روس ها درآمد.